Maria II Teresa Habsburg (urodzona w Wiedniu, 13 maja 1717 roku, zmarła w Wiedniu, 29 listopada 1780 roku) herb
Córka Karola VI Habsburga, cesarza Rzymskiego Narodu Niemieckiego, króla Węgier i Czech i Elżbiety Krystyny Welf, córki Ludwika Rudolfa Welfa, księcia brunszwickiego na Wölfenbüttel.
Królowa Węgier, Chorwacji i Slowenii, Galicji i Lodomerii jako Maria II Teresa, tytularna królowa Anglii jako Maria Teresa I, księżna Siedmiogrodu jako Maria II Teresa, suwerenna księżna Bułgarii jako Maria II Teresa, arcyksiężna Austrii, księżna Styrii, Karyntii, Krainy, księżna Mediolanu i Mantui, Margrabina Istrii i Moraw, hrabina Tyrolu, Gorycji i gradziska księżna Parmy i Piacenzy jako Maria Teresa I od 20 października 1740 roku do 29 listopada 1780 roku, królowa Czech i księżna-elektorowa Świętego Cesarstwa Rzymskiego jako Maria Teresa I od 1743 roku do 29 listopada 1780 roku.
Tytulara: Z Bożej łaski apostolska królowa Węgier, królowa Czech, Chorwacji i Slowenii, Galicji i Lodomerii, tytularna królowa Anglii, księżnej Siedmiogrodu, suwerenna księżna Bułgarii, Arcyksiężna Austrii, Księżna Styrii, Karyntii, Krainy, księżna Mediolanu i Mantui, Margrabina Istrii i Morawii, hrabina Tyrolu, Gorycji i Gradziska, księżna Parmy i Piacenzy.
12 lutego 1736 roku poślubiła w Wiedniu Franciszka I Stefana Baudemont-Vaudémont-Lotaryńskiego (urodzony w Luneville, Lotaryngia we Francji, 8 grudnia 1708, zmarł w Innsbrucku w Austrii, 18 sierpnia 1765 roku), księcia Lotaryngii i Bar, wielkiego księcia Toskanii, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego i króla Niemiec oraz współregenta żony w dziedzicznych ziemiach Habsburgów.
Po objęciu przez nią tronu wybuchła austriacka wojna sukcesyjna 1740-48, rozstrzygająca prawo do dziedziczenia przez Marię Teresę ziem Habsburgów. Po konflikcie z Prusami nastąpiły kolejne: wojna siedmioletnia (1756-63) oraz wojna o sukcesję bawarską (1778-79), które nadwerężyły potęgę Austrii.
Wczesne lata. Maria Teresa była najstarszą córką cesarza Karola VI i Elżbiety z Brunszwiku-Wolfenbuttel. Śmierć jedynego syna skłoniła Karola, jedynego żyjącego księcia z dynastii, do ogłoszenia tzw. sankcji pragmatycznej, królewskiej ustawy, ostatecznie uznanej przez większość monarchii, na mocy której żeńskie potomstwo było uprawnione do dziedziczenia posiadłości Habsburgów. Od kiedy każda europejska monarchia pragnęła wziąć w posiadanie pewną część posiadłości habsburskich, ich zgoda na sankcję pragmatyczną musiała być traktowana jako nic innego niż akt zgody. W ten sposób Maria Teresa stała się pionkiem na politycznej szachownicy Europy. W 1736 roku poślubiła księcia lotaryńskiego, Franciszka Stafana. Z powodu sprzeciwów Francji wobec zjednoczenia Lotaryngii z ziemiami Habsburgów zmuszony był zmienić swoje dziedziczne księstwo na prawo do sukcesji Wielkie Księstwo Toskanii. Było to małżeństwo z miłości, mieli 16 dzieci, z których 10 dożyto wieku dorosłego.
Wojna o sukcesję austriacką. 20 października 1740 roku zmarł Karol VI i pod koniec tego roku rozgorzała wojna o sukcesję, której tak bardzo chciał zapobiec. Karol pozostawił państwo habsburskie prawie całkowicie pozbawione prestiżu, z pustym skarbcem oraz stolicą pełną niezadowolonego społeczeństwa. Naiwna odwaga, z jaka Maria Teresa objęta swoje dziedzictwo (ustanawiając swojego męża współregentem), zdumiewała ambasady państw europejskich. Odmowa prowadzenia negocjacji z władcą Prus, Fryderykiem II (później Fryderykiem Wielkim), który najechał Śląsk, najlepiej rozwijającą się prowincję Austrii, przeraziła starzejących się doradców jej nieżyjącego ojca. Pomyślne wystąpienie Maria Teresa przed zbuntowanymi stanami węgierskimi, zakończone wezwaniem do masowego zaciągu wojskowego, zdobyto jej sławę zdolnej dyplomatki na scenie politycznej Europy. Kiedy elektor bawarski, Karol Albert - jeden z książąt, którzy przyłączyli się do Fryderyka dokonującego najazdów na terytoria habsburskie - został wybrany na cesarza, Maria Teresa została upokorzona; godność cesarska, mająca wówczas raczej tytularny charakter, była w praktyce dziedziczona w jej rodzinie przez 300 lat. Po śmierci Karola Alberta w 1745 roku zapewniła koronę cesarską swojemu mężowi, Franciszkowi (prawo zabraniało kobietom zasiadania na tronie cesarskim).
Reformy wewnętrzne. Zdając sobie sprawę z potrzeby stworzenia i utrzymania dużej armii, Maria Teresa zaakceptowała plany hr. Fryderyka Wilhelma Haugwitza, pierwszego z wielu mądrych doradców. Mimo sprzeciwu wielu arystokratów zdołała drastycznie zredukować (z wyjątkiem Węgier) wpływy różnych sejmów ziemskich, które od niepamiętnych czasów nadwerężały zasoby finansowe monarchii. W dalszym procesie znoszenia zwolnień podatkowych, które popierali wielcy posiadacze ziemscy przeważający w zgromadzeniach, Maria Teresa ugodziła w pojęcie "boskiej równości" poddanych. Dopiero wiele lat później bunty chłopskie w dotkniętych głodem Czechach oraz wieści o okrucieństwie węgierskich magnatów zmusiły Marię Teresę do ograniczenia pracy pańszczyźnianej.
Reformami Maria Teresy kierowały raczej względy polityczne. Powiększona administracja centralna, z której w 1749 wydzielono sądownictwo, oraz kolejne reorganizacje skarbu wymagały wykształconych urzędników i sędziów; ich kształcenie było - jej zdaniem - jedynym celem szkolnictwa wyższego. Zaaprobowała drastyczne zmiany, jakie wprowadził na uniwesytetach jej lekarz, Holender Gerhard van Swieten - wprowadzenie podręczników, połączenie szkoły medycznej Uniwersytetu Wiedeńskiego z rodzącą się publiczną służbą zdrowia oraz prawo monarchy do zawetowania wyboru dziekanów władz uczelni, które odebrał z rąk jezuitów, dla których cesarzowa żywiła wielką rewerencję. Była ostatnią z katolickich głów panujących, które zniosły ich działalność. Maria Teresa była głęboko pobożna, ściśle praktykująca i fanatycznie nietolerancyjna, jednak mimo to dążyła do podporządkowania Kościoła władzy państwowej.
Stosunki zagraniczne. Ani pokój zawarty w 1745 roku (na mocy którego Austria odstąpiła Śląsk Prusom), ani pokój z 1748 roku, kończący wojnę Marii Teresy z pozostałymi jeszcze wrogami - nie spowodowały wstrzymania wysiłków zmierzających do modernizacji armii. Wielkomocarstwowe idee nowego kanclerza Marii Teresy, Wenzela Antona von Kaunitza, zwiększyły jej zdecydowanie, aby odzyskać Śląsk, a nawet zniszczyć same Prusy. W słynnej "zmianie przymierzy" z 1756 roku porzuciła Anglię, dawnego sojusznika i "bankiera" Habsburgów, i sprzymierzyła się z Francją, dawnym wrogiem Austrii. Ponadto zaczęła pertraktacje z Rosją, nową potęgą na europejskiej scenie politycznej. Nie przywiązywała wagi do ogólnego wydźwięku trwającej wtedy wojny siedmioletniej. Kiedy jej koniec przypieczętował utratę Śląska i pozostawił monarchię w olbrzymich długach, Maria Teresa stała się orędowniczką pokoju. W 1779 roku Maria Teresa działając na własną rękę, udaremniła kolejną wielką wojnę z Prusami, do której chciał doprowadzić jej pierworodny syn Józef II, który po śmierci ojca stał się współregentem posiadłości habsburskich (i został wybrany cesarzem).
Nowa polityka zadłużenia publicznego, przeprowadzenie osadnictwa na pustych obszarach Węgier, sporządzenie kodeksu karnego zastępującego liczne lokalne prawa, wprowadzenie swoistego systemu opieki nad najuboższymi to tylko niektóre z innowacji, w jakich uczestniczyła, kierując się zdrowym rozsądkiem, a nie wiedzą książkową, jakiej jej brakowało. W zgodzie z wymuszonym na Kościele wycofaniem się ze spraw świeckich, doszła do wniosku, że państwo powinno kontrolować życie intelektualne poddanych. To właśnie Maria Teresa wprowadziła instytucję cenzury rządowej; z drugiej strony planowała jednak wprowadzenie obowiązkowego szkolnictwa podstawowego.
Późne lata. Chociaż Maria Teresa pedantycznie nadzorowała wychowanie i wykształcenie swoich dzieci, doświadczyła przez nie wielu rozczarowań. Spośród jej synów tylko Leopold z Toskanii (późniejszy cesarz Leopold II), chociaż trudny w dzieciństwie, spełnił oczekiwania. Maria Teresa szczególną miłością obdarzyła córkę Marię Krystynę, której pozwoliła wyjść za mąż z miłości i którą obsypywała ogromnymi sumami pieniędzy. Trzy z jej córek poślubiły nieprzychylnych Austrii Burbonów - z Parmy, Neapolu i Francji - i irytowały matkę własnym uporem. Maria Teresa aż do śmierci udzielała praktycznych rad, moralnych napomnień i surowych ostrzeżeń na przyszłość królowej Francji Marii Antoninie. Jednak lata jej wdowieństwa najbardziej zakłócał przedłużający się konflikt z synem Józefem. Cesarzowa była przerażona jego flirtem z "nową filozofią" oświeceniową, obrażał ją jego podziw dla Fryderyka Wielkiego, a jego zagraniczne przedsięwzięcia napełniały ją obawami. Zarówno Józef, jak i jego matka grozili sobie abdykacją. Gdy Józef przy poparciu Kaunitza zmusił ją do zgody na udział w pierwszym rozbiorze Polski (1772), cesarzowa głośno ganiła niemoralność tego przedsięwzięcia, i chociaż nie przejmowała się śmiesznością przy takich okazjach jak powołanie publicznych brygad moralności ("komisji czystości" jak je nazywano) czy - gdy mimo własnej pruderii - nie wahała się zapewnić sobie przychylności metresy Ludwika XV, madamme de Pompadour, dla zdobycia przymierza z Francją, najbardziej zirytowały ją oskarżenia o "łzawą hipokryzję" wysuwane na zagranicznych dworach w czasie rozbioru Polski.
Z wiekiem Maria Teresa spędzała coraz więcej czasu w podwiedeńskim Schönbrunn, gdzie z jej inicjatywy przebudowano tamtejszy pałac. Nadal starała się opóźnić nadejście "nowych czasów". Paradoksalnie, jej własne pragmatyczne reformy przygotowały grunt pod oświecony despotyzm, który charakteryzował panowanie jej syna i następcy Józefa II.
Ocena. Maria Teresa była kluczową postacią wielkiej polityki XVIII-wiecznej Europy. Udało jej się zjednoczyć do pewnego stopnia monarchię Habsburgów - dynastyczny konglomerat odmiennych ziem. Była prawdziwą władczynią - jedną z najzdolniejszych głów panujących własnej dynastii i - wg jednego z historyków - "najbardziej ludzką z Habsburgów".
Nie osądzajmy zbyt surowo austriackiej cesarzowej Marii Teresy za serię nieudanych małżeństw, które u schyłku XVIII wieku zaaranżowała dla swojego licznego stadka dzieci. Oczywiście, względy dynastyczne i dyplomatyczne miały pierwszeństwo przed szczęściem osobistym, lecz na obronę Marii Teresy można założyć, że prawdopodobnie sama nie wiedziała, czym jest szczęście małżeńskie. Przecież poślubiła bezwstydnego flirciarza, który upokorzył ją licznymi i jawnymi romansami.
Cesarz Franciszek, prowadząc flirty z młodymi tancerkami i śpiewaczkami z opery oraz pozostając w długotrwałych związkach z damami dworu, był najwyższym okazem cudzołożnika. Fakt, że cesarzowa była suwerennym władcą Austrii i Węgier, nie na wiele się zdał, aby okiełznać jej rozpustnego małżonka. Pragnąc to sobie jakoś zrekompensować, królowa stała się obsesyjnym stróżem moralności swoich poddanych. Z licznymi teatrami, wielkimi gmachami opery i wschodzącym blaskiem geniuszu Mozarta, olśniewający wszystkich Wiedeń był kosmopolityczną mekką kultury na jałowej pustyni. Jeden z odwiedzających Wiedeń podróżnych nazwał go "miastem otwartego cudzołóstwa". Tam właśnie najwyższy swój rozkwit osiągnął styl cesarza Franciszka.
Rozgniewana licznymi zdradami męża Maria Teresa utworzyła "Komisję czystości" - specjalny departament policji, zajmujący się zwalczaniem niemoralności. Patrole stróżów publicznej moralności zapuszczały się wszędzie, infiltrowały teatry, publiczne zgromadzenia, a nawet zakradały się do prywatnych domów. Wszyscy podejrzani o niemoralny tryb życia byli zatrzymywani, cudzoziemców zaś oskarżonych o psucie miejscowych obyczajów wydalano poza granice królestwa. Niektórzy twierdzili, że cesarzowa brała osobiście udział w tych działaniach, patrolując w przebraniu ulice Wiednia w poszukiwaniu swojego rozwiązłego małżonka.
Kary wymierzane za przestępstwa przeciwko moralności były surowe, by odstraszyć innych. Skazańców przykuwano łańcuchami do kamiennych słupów u bram miasta, gdzie stali we własnych ekskrementach czasami przez tygodnie lub miesiące, zdani wyłącznie na współczucie obcych przechodniów, dostarczających im napoju i pożywienia. Jednakże tak surowe kary wywołały skutek przeciwny do zamierzonego. Skuci łańcuchami nieszczęśnicy, zamiast stać się przedmiotem szyderstwa i kpin, przerodzili się w bohaterów. Obywatele Wiednia karmili ich i zaopatrywali, śmiejąc się z pruderyjnej cesarzowej, która ma niewiernego męża.
W czasie wolnym od szturmu na sypialnie swych poddanych Maria Teresa trudziła się nękaniem nieudanymi małżeństwami własnych bezbronnych dzieci. Podobnie jak wielu innych królewskich potomków, wykorzystywano je jako kapitał polityczny, by wzmocnić pozycję rodziców przez starannie zaaranżowane związki. W dynastii Habsburgów, z której wywodziła się cesarzowa, była to niezwykle bogata i stara tradycja.
Cesarzowa Maria Teresa nigdy nie pozwoliłaby na lesbijski związek córki i synowej, na szczęście problem sam się rozwiązał. Izabela nieoczekiwanie zmarła na ospę w wieku dwudziestu jeden lat.
Ze związku z Franciszkiem Stefanem miał szesnaścioro dzieci:
Archduchess Maria Elisabeth (urodzona 5 lutego 1737 roku, zmarła 7 czerwca 1740 roku),
Archduchess Maria Anna (urodzona 6 października 1738 roku, zmarła 19 listopada 1789 roku), niezamężna,
Archduchess Maria Carolina (urodzona 12 stycznia 1740 roku, zmarła 25 stycznia 1741 roku),
Joseph II (urodzony 13 marca 1741 roku, zmarł 20 lutego 1790 roku), cesarz Austrii, król Niemiec, król Czech, król Wegier, zmarł bezpotomnie,
Maria Christina (urodzona 13 maja 1742 roku, zmarła 23 czerwca 1798 roku), namiestnik Niderlandów Habsburskich; żona: Alberta (urodzony 11 lipca 1738 roku, zmarł 10 lutego 1822 roku), księcia sasko-cieszyńskiego,
Archduchess Maria Elisabeth (urodzona 13 sierpnia 1743 roku, zmarła 22 września 1808 roku), opatka klasztoru w Innsbrucku,
Archduke Charles Joseph (urodzony 1 lutego 1745 roku, zmarł 18 stycznia 1761 roku),
Maria Amalia (urodzona 26 lutego 1746 roku, zmarł 18 czerwca 1804 roku), żona: Ferdynanda I Burbon (urodzony 20 stycznia 1751 roku, zmarł 9 października 1802 roku), księcia Parmy,
Leopold II (urodzony 5 maja 1747 roku, zmarł 1 marca 1792 roku), cesarz Austrii, król Niemiec, król Czech, król Wegier, po nim potomstwo,
Archduchess Maria Carolina (urodzona i zmarła 17 września 1748 roku),
Archduchess Maria Johanna Gabriela (urodzona 4 lutego 1750 roku, zmarła 23 grudnia 1762 roku), niezamężna,
Archduchess Maria Josepha (urodzona 19 marca 1751 roku, zmarła 15 października 1767 roku), niezamężna,
Maria Carolina (urodzona 13 sierpnia 1752 roku, zmarła 8 września 1814 roku), de facto królowa Neaplou, żona: Ferdynand IV (I) Bourbon (urodzony 18 stycznia 1751 roku, zmarł 4 stycznia 1825 roku, króla Neapolu, króla Obojga Sycylii,
Archduke Ferdinand of Austria-Este (urodzony 1 czerwca 1754 roku, zmarł 24 grudnia 1806 roku), po nim potomstwo,,
Marie Antoinette (urodzona 2 listopada 1755 roku, zmarła 16 października 1793 roku), żona: Ludwika XVI Bourbon (urodzony 23 sierpnia 1754 roku, zmarł 21 stycznia 1793 roku), króla Francji,
Archduke Maximilian Francis (urodzony 8 grudnia 1756 roku, zmarł 26 lipca 1801 roku), arcyksiążę, arcybiskup elektor Kolonii, wielki mistrz zakonu krzyżackiego.
Żródła:
Maria Teresa Habsburg "w Wikipedii"
"Królewskie skandale" - Michael Farquhar, przekład - Zbigniew Kościuch
24-04-2021
27-09-2019